نویسنده :سیّد احمد هاشمی




 

بررسی وضع ترجمه در نخستین سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی به سبب آشفتگی و پراکندگی اطلاعات مربوط به آن دوره بسیار دشوار است. فعالیت گسترده ی گروه های مختلف فکری در آستانه ی انقلاب و سال های اولیه ی پس از پیروزی انقلاب و بر چیده شدن دستگاه ممیزی و نظارت دولتی بر کار نشر، ترجمه هایی را که سال ها اجازه ی چاپ نیافته بود، روانه ی چاپخانه کرد. آثار جدیدی نیز با شتاب ترجمه و منتشر می شد و در این میان مشخصات بسیاری از ترجمه ها حتی به مراجعی هم چون کتاب شناسی کتابخانه ی ملی ایران راه نیافت. بر اساس برآوردی حداقل و نادقیق، 421 ترجمه در 1358 ش به چاپ رسید که 83/6 درصد آن چاپ اول بود. در میان این آثار رده ی علوم اجتماعی با 35/3 درصد بیشترین میزان ترجمه را به خود اختصاص داده بود. بنا بر همین برآورد، در 1359 ش شمار ترجمه ها-با کاهش 15/9 درصد نسبت به سال قبل-به 354ترجمه رسید که 82/2 درصد آن چاپ اول بود. در این سال نیز رده ی علوم اجتماعی با 27/4 درصد بیشترین شمار نسبی ترجمه ها را داشت.(1) در حالی که بر اساس برآوردی نسبتاً دقیق، از 1350 تا 1354 ش 992 اثر ترجمه شده بوده است.(2)
با اعلام انقلاب فرهنگی و تعطیل موقت دانشگاه ها، با توجه به نیازها و کمبود مواد درسی، گروه های آموزشی دانشگاه ها به تألیف و ترجمه و تصحیح متون دانشگاهی فرا خوانده شدند. ستاد انقلاب فرهنگی در مهر 1359 ش «کمیته ی ترجمه و تألیف و تصحیح کتاب های دانشگاهی» را «مرکب از اساتید متعهد دانشگاه ها » تشکیل داد. این کمیته که از گروه های تخصصی رشته های گوناگون دانشگاهی تشکیل شده بود، در اسفند 1359 ش به «مرکز نشر دانشگاهی» تغییر نام داد و اساس نامه ی آن به تصویب ستاد انقلاب فرهنگی رسید.(3) گروه های تخصصی کمیته ی ترجمه و تألیف از طریق پرسشنامه هایی که به گروهای آموزشی دانشگاه ها می دادند، متون مناسب هر رشته را انتخاب می کردند و مترجمانی را به ترجمه ی این متون می گماشتند دو شماره ی نخست دو ماهنامه ی نشر دانش که به عنوان نشریه ی کمیته ی ترجمه و تألیف منتشر شد، گزارش های گروه های تخصصی از شیوه انتخاب متون برای ترجمه و نام برخی از این متون را ارائه کرده است.(4) بر اساس گزارش های گروه های تخصصی، در زمستان 1359 ش در گروه شیمی و مهندسی شیمی 338 تن در کار ترجمه ی 192 کتاب بودند.(5) هم چنین در تابستان 1360 ش در گروه فیزیک، 250 مترجم به ترجمه ی 180 کتاب مشغول بودند،(7) اما تاکنون فقط 76 عنوان ترجمه شده در رشته ی فیزیک منتشر شده است.(8) گروه زیست شناسی هم در همان شش ماهه ی آغاز کار ترجمه ی 36 اثر را تعهد کرد،(9) اما پس از بیست سال تنها چهارده ترجمه در این حوزه به چاپ رسید که نام هیچ یک از آن ها در فهرست اولیه نیست؛ با این همه، مرکز نشر دانشگاهی مهم ترین مرکز دولتی ترجمه ی آثار دانشگاهی در تاریخ ایران، به ویژه در علوم محض و عملی، به شمار می آید. اکنون نیز کمیته ی فنی و مهندسی، که از ادغام کمیته های کوچک تر اولیه به وجود آمده، فعال است. ترجمه ی متون علوم انسانی، بر خلاف علوم پایه و مهندسی، برنامه و سامان ویژه ای نداشته است. نصرالله پور جوادی، مدیر مرکز نشر دانشگاهی از آغاز تا شهریور 1383]، علت آن را دشواری ترجمه ی متون علوم انسانی و انگشت شمار بودن مترجمان توانا در این حوزه ذکر کرده است . فقدان سنّت تربیت مترجم نیز سبب بی جانشین ماندن مترجمان مجرب گذشته، به ویژه در زبان فرانسه [و آلمانی]، شده است.(10)
مرکز نشر دانشگاهی برای ویرایش ترجمه ها و یک دست کردن اصطلاحات و واژه های علمی در هر یک از کمیته های تخصصی خود شاخه ی واژه گزینی تشکیل داد. حاصل فعالیت این شاخه ها، چاپ 24 مجموعه ی واژگان و واژنامه در حوزه های گوناگون علوم پایه و فنی و مهندسی بوده است که با احتساب بسامد واژه ها روی هم رفته شامل حدود 186.700 واژه ی انگلیسی و معادل های فراوان فارسی آنهاست.(11) این کوشش ها بخشی از جریان کلی فرهنگ نویسی و تدوین معادل نامه های اصطلاحات تخصصی است که در کنار ترجمه ی علوم و معارف جدید، به عنوان ضرورتی اجتناب ناپذیر، از عصر قاجار آغاز شد.(12) در عصر پهلوی نیز علاوه بر فرهنگستان (تأسیس 1314 ش)، انجمن هایی چون «انجمن اصطلاحات علمی» (تأسیس 1341 ش)، «انجمن واژه های پزشکی » (تأسیس 1343ش) و «انجمن اصطلاحات فلسفی» (تأسیس 1345 ش) از مراکز مهم واژه سازی و معادل گزینی اصطلاحات تخصصی بودند.(13)
محصول کوشش ناشران خصوصی در ترجمه پس از انقلاب اسلامی به مراتب پرشمارتر شد.(14) بعضی از این ناشران، برنامه ای مشخص در انتخاب و ترجمه ی متون خارجی دارند.
آمار ترجمه در دو دهه ی اخیر نشان دهنده شکل گیری حرکتی گسترده در ترجمه به فارسی است، اگر چه داوری در باره ی نتیجه و ادامه ی این حرکت هنوز امکان پذیر نیست. بر اساس برآوردی غیر دقیق، شمار ترجمه های چاپ شده در دهه ی 1360 ش، 14،615عنوان بود که 8،452 عنوان آن چاپ اول بود و بنا بر آماری نسبتاً قابل اعتماد، در دهه ی 1370 ش، 32،160 ترجمه به چاپ رسید که از آن شمار 16،435 عنوان چاپ اول بود.(15) دقت نسبی اطلاعات در باره ی دهه ی 1370 ش بررسی نسبت کاهش و افزایش شمار ترجمه ها را با تحولات فرهنگی-سیاسی جامعه ممکن می سازد. رشد سالانه شمار ترجمه ها در این دهه از 20 درصد کاهش در 1375ش تا 65/3 درصد افزایش در 1376 ش نوسان داشته است. هم زمان با فضای فکری و سیاسی پدید آمده پس از خرداد 1376، شمار ترجمه ها در همه ی زمینه های افزایش یافت و در 1377 ش به اوج خود رسید، اما در 1378 ش و 1379 ش این شمار به ترتیب 7/1 درصد و 19/8 درصد کاهش سالانه داشته است.(16)

دهه

1300

1310

1320

1330

1340

1350

1360

1370

ترجمه های چاپ اول

238

375

949

1807

2014

2351

8461

16435

جدول 2.4. شماره ترجمه های مرکز نشر دانشگاهی تا 1379 ش در برخی موضوعات


شمار صفحات

شمار عناوین

موضوع

51141

111

علوم ریاضی و کامپیوتر

51079

93

علوم فنّی و مهندسی

45090

85

شیمی و مهندسی شیمی

33590

76

فیزیک

23458

58

زیست شناسی و علوم پزشکی

جدول 2.5 شمار ترجمه‌های چاپ اول و چاپ مجدد دهه‌ی 1370 خورشیدی، به تفکیک موضوع


موضوع

1370

1371

1372

1373

1374

1375

1376

1377

1379

1379

کلیات

82

125

113

110

131

94

148

151

208

212

فلسفه و روانشناسی

181

214

177

244

186

217

296

326

347

286

ادیان

232

222

206

367

378

317

489

588

698

694

علوم اجتماعی

194

159

146

228

215

147

236

294

251

233

زبان

61

71

64

123

77

33

55

61

83

65

علوم طبیعی و ریاضی

264

178

172

250

317

148

222

263

227

237

علوم عملی

430

437

429

589

485

470

687

788

913

755

هنر

125

131

173

191

148

97

203

241

272

188

ادبیات

451

454

400

438

396

220

384

591

492

386

تاریخ و جغرافیا

134

146

112

147

138

105

149

188

137

92

کودکان و نوجوانان

408

231

405

484

484

556

826

846

780

715

مجموع

2562

2368

2397

3171

2955

2404

3695

4337

4408

3863

جدول 2.6 شمار ترجمه های چاپ اول دهه ی 1370 ش، به تفکیک موضوع


موضوع

1370

1371

1372

1373

1374

1375

1376

1377

1379

1379

کلیات

28

64

70

58

61

43

81

107

124

112

فلسفه و روانشناسی

30

78

87

108

94

99

163

177

173

126

ادیان

61

85

96

157

164

119

201

316

323

321

علوم اجتماعی

52

80

102

145

132

88

142

198

163

145

زبان

21

31

45

71

43

17

28

33

37

37

علوم طبیعی و ریاضی

89

90

107

132

143

61

97

144

93

94

علوم عملی

147

229

310

393

300

309

470

537

555

436

هنر

31

58

98

110

70

49

131

154

131

90

ادبیات

113

183

258

290

248

133

195

381

289

227

تاریخ و جغرافیا

28

72

61

71

56

52

93

122

84

57

کودکان و نوجوانان

68

86

188

152

183

224

373

427

439

288

مجموع

668

1056

1422

1687

1494

1194

1974

2596

2411

1873

پی نوشت ها :

1. آمار استعلام شده از خانه کتاب.
2. «ترجمه در نیم قرن اخیر»، ص 71؛ ر.ک. جدول 5.
3. ستاد انقلاب فرهنگی، مصوبه ی ش 5003 ر 7، مورخ 59/12/23؛ پورجوادی، 1359 ش، ص 7-4.
4. نشر دانش، سال1، ش 1، ص 24-35، سال 1، ش 2، ص 83-94.
5. نشر دانش، سال 1، ش 2، ص 84.
6. مرکز نشر دانشگاهی، 1380 ش، ص 39-49.
7. نشر دانش، سال 1، ش 5و 6، ص 105.
8. مرکز نشر دانشگاهی ، 1380 ش، ص 31-39.
9. نشر دانش، سال 1، ص 88.
10. پورجوادی، مصاحبه ی مورخ 24بهمن ، 1380.
11. ر.ک. مرکز نشر دانشگاهی ، 1377ش.
12. برای نمونه ر.ک. فرهنگ چهار زبانه ی انگلیسی ، فرانسه، نمسه [آلمانی] و فارسی اثر کنیاز در 205صفحه، موجود در کتاب خانه ی ملی، نسخه ی خطی ش 452/ف.
13. شاملو، ص 835-836.
14. برای اطلاع بیشتر، ر.ک. سید حسینی، ص 36.
15. آمار استعلام شده از خانه کتاب .

منبع مقاله :
هاشمی، سیّد احمد و [دیگران]؛ (1389)، نهضت ترجمه در فرهنگ اسلامی، تهران:نشر کتاب مرجع، چاپ اول